Tekstil Teknik Dergisi Tekstil Haberleri, Tekstil Sektörü, Tekstil Teknik
Related Articles
Erol Türkan
Birteks Satış ve Pazarlama Müdürü
Öncelikle spandeks ipliklerin çıkış tarihini ve günümüze kadar ne şekillerde geldiğini bildiklerim doğrultusunda anlatmaya çalışmak istiyorum.
Spandeks dediğimiz iplikleri kimyasal şekliyle adlandırmak istersek, poliüretan elastomer lifler şeklinde geçmektedir. 1937 yılında Bayer tarafından bulunmuş ve sert haliyle birçok alanda deneyerek aşamalar kaydetmiştir. 1941’de lastiksi özellik kazandırılabilecek bir lif olduğu görülmüş ve 1967’lerde ise son haliyle Mobilon ismiyle ilk defa Japonya’da satışı yapılmıştır. 1977’de ise Kanebo tarafından Lubell markası adı altında devam etmiş ve isim değişikliği yapılarak Spantel olmuştur. Kimyasal olarak poliüretan esaslı lifler olduğundan dolayı USA tarafından spandex olarak isimlendirilmiştir. Spandeks lifler, ağırlığının % 85’i uzun zincirli sentetik polimerden meydan gelmiş, segmente poliüretandan elyaf şeklinde üretilmiş maddelerdir. Üretim esnasında kullanılan birkaç çekim yöntemi uygulanmaktadır. Dünya’daki bazı üreticilerin, üretim şekillerini şöyle sıralayabiliriz; kuru çekim, ıslak çekim, reaktif-kuru çekim, yaş-kuru çekim, eriyikten lif çekim. Spandeks ipliklerin tarihini ve üretimi hakkında bilgiyi kısa tutmak istiyorum. Özelliklerine değinmek gerektiğini düşünüyorum. Sonuç itibariyle ister Türkiye’e isterse Avrupa, Asya veya Amerika’da kumaş üretimi yapan birçok firmanın spandeks kullandığını biliyoruz. Fakat günümüzde nano teknoloji ile üretimi gerçekleşen bu ürünleri tanıyarak, üretimlerimizde ne kullandığımızı bilmemiz gerektiğini düşünüyorum.
Teknik Özellikler
A) Fiziksel Özellikler; 1- İncelik, 2- Uzunluk, 3- Parlaklık, 4- Spesifik yoğunluk, 5- Mukavemet, 6- Uzama ve esneklik, 7- Güneş ışığı ve havanın etkisi, 8- Statik elektriklenme, 9- Nem alma.
B) Kimyasal Özellikler; 1- Asitlerin etkisi, 2- Alkalinlerin etkisi, 3- Ağartma maddelerinin etkisi, 4- Boyama maddelerinin etkisi.
C) Isıl Özellikler, şeklinde sıralayabiliriz.
Merak eden okurlarımıza yukarıda saymış olduğum özelliklerin detaylarını açıklayabileceğimizi de belirtmek isterim. Fakat burada çok detaya girmek istemiyorum.
SPANDEKS İPLİKLERİN ÜRETİMDEKİ KULLANIMI VE ÖZELLİKLERİ
Spandeks iplikler genellikle belirli türlerdeki kumaşlarda ve liflerin kalınlıklarına göre kullanılmaktadırlar. Yani örnek verecek olursak; ağır pamuklu kumaşlarda (200gr ve üstü) 78dtex (70 denye) ve 158 dtex (140 denye); veya, hafif kumaşlarda ise 22dtex (20 denye) ve 44dtex (40 denye) şeklinde kullanılmaktadır. Spandeks ipliklerin kullanılmasından sonra kumaşlardaki durumunu incelemek için zamanla değişik test metotları geliştirilmiştir. Bu metotları sıralamak istiyorum; öncelikle kullanılan diğer ipliklerin özellikleri bilinmelidir (mukavemetinden tutun da neps veya tüylülük gibi), potluk ölçümü, sanfor (çekme) testi, kopma testi, gramaj testi, yırtılma testi gibi.
SPANDEKS İPLİKLERİN KRİTERLERİ NE OLMALIDIR?
Mikroskobik görünüş itibariyle; nispeten pürüzsüz ve düzgün olmalıdır. Üretim şekillerine göre değişmektedir fakat ketsileri yuvarlak olmalıdır. Yoğunlukları yine üretim şekline göre değişir. Üretim şekli dediğimiz ise daha önceden bahsettiğim gibi ıslak ve kuru çekim ile eriyikten çekim tipleridir. Yoğunlukları polyester ve yünden daha düşüktür. Uzunluk olarak; sonsuz filementlerden üretilebilmektedirler. Nerede kullanılacağına bağlı olarak kesikli yani stapel dediğimiz hale de getirilebilirler. İncelikleri dünyada üretim sektörlerine ve ihtiyaca göre 11dtex (10 denye) den, 2600dtex (2340 denye) ye kadar üretilmektedir. Parlaklık ve renk olarak değerlendirecek olursak, renksizdirler. Fakat ihtiyaca göre CLR dediğimiz şeffaf, Semi-Dull dediğimiz yarımat, Full-Dull dediğimiz mat ve son yıllarda üretimi oldukça artan siyah renkli elastanlar pazarda büyük yer kaplamaktadırlar. Elastikiyet olarak ön plana çıktıklarından en büyük özellikleri budur. %700 oranında ve hatta bu yüzdeyi de geçen uzama özelliklerini görebiliriz. Ayrıca iyi bir rezilyans yani yaylanmaya sahiptirler. Nem alma yüzdeleri düşütür. Çünkü hidrofobik yapıdadırlar ve nem alma yüzdeleri %1 ve altındadır. Yani sudan etkilenmezler. Sıcaklık olarak ise, ısıya karşı dirençleri ile de ön plana çıkarlar. 150C’de sertleşebilirler. 150C-200C arasında yumuşama başlar ve 230C yi geçtikten sonra erirler. Yani son teknoloji üretimleri göz ardı ettiğimizde 150C nin üstünde ütüleme yapmamız sakıncalı olabilmektedir. Yalnız bazı elastan iplik markaları günümüzde ısı derecelerini oldukça artırmışlar ve bu sayede üreticilere kolaylıklar sağlamışlardır.
SPANDEKS İPLİKLERİN KULLANIM ALANLARI
Son yıllarda giyim ihtiyaçlarımızda meydana gelen değişimler, kendi konfor ve zevklerimize uygun hem kaliteli hem de sağlıklı ürünler talep etmemiz iplik üreticilerin de değişik özelliklerde iplik üretmelerine sebep olduğunu görüyoruz. Bu değişikliğin meydana getirdiği en özellikli ipliğin veya lifin de diyebiliriz spandeks yani elastan ipliklerdir. Hareket kabiliyetini artırdıkları ve buruşmayı önlediklerinden dolayı da tercih edilmektedirler. Çünkü e lastan i plikler, ş ık g örünüm, e sneklik ve kullanım kolaylığı gibi özellikleri ile de dikkat çekmiştir. Yıldan yıla da üretim miktarı oldukça artan bir iplik haline gelmiştir. Araştırmalarıma göre 2003 yılında dünya genelinde üretim miktarı 250.000 ton olan elastan iplikler 2007 yılı sonunda 390.000 tona ulaşmıştır. Günümüzde ise %40 oranında daha da artmıştır. Zaten bu taleplere göre piyasamızdaki gelişmelerinde ne yönde olduğunu görebilirsiniz. Hyosung’un bu talebi en iyi şekilde değerlendirip öncü olması ve aylık 1700 tonluk üretim kapasitesine sahip bir fabrika kurduğunu biliyoruz. Ayrıca Türkiye’nin ihtiyacı olan aylık 2500 tonun geri kalan kısmı ise ithal elastan iplikler kapsamaktadır.
Elastan; genellikle mayo, streç giysiler, spor giysiler gibi esneklik gerektiren giysilerde kullanılır. Özellikle bayan çorapları, iç çamaşırı, tıbbi malzemeler, bazı teknik aksesuarlar elastanın kullanıldığı diğer alanlardır. Ayrıca dokuma örme kumaşlarda da kullanılmaktadır.
Elastan iplikler, tekstil endüstrisinde yalın (çıplak) olarak kullanımı oldukça azdı. Fakat günümüzde ise çıplak olarak kullanım yüzdesi oldukça artmıştır. Kullanım alanlarına göre elastan ipliklerin de denye ve dtex olarak kalınlık dereceleri bulunduğunu biliyoruz. Daha ayrıntılı bahsedecek olursak; Kadın çorapları; 11dtex, 22dtex, 33dtex, 44dtex, 78dtex, 156dtex
Düşük gramajlı kumaşlar; 44dtex, 78dtex, 156dtex, 310dtex
Mayo; 33dtex, 44dtex, 78dtex, 156dtex
İç Çamaşır; 44dtex, 78dtex, 156dtex, 310dtex, 470dtex, 620dtex, 640dtex
Dış giyim (dokuma); 44dtex, 78dtex, 156dtex
Dış giyim (örme); 22dtex, 33dtex, 44dtex, 78dtex, 156dtex
Dar Dokuma; 470dtex, 620dtex, 940dtex, 1240dtex
Bu sektörlerin yanı sıra kaplama ve büküm teknikleri (covering, air-covering, core-spun gibi) ile üretilen gipe dediğimiz bir diğer özellikli ipliklerin üretimlerinde de yoğun olarak kullanılmaktadırlar. Günümüzde özellikle 44dtex, 77dtex, 156dtex olmak üzere daha da kalın liflerin kullanıldığını görebilmekteyiz.
SPANDEKS İPLİKLERİN ÜRÜNE SAĞLADIĞI KATMA DEĞER
Tekstil sektöründe özellikle dış giyim üretiminde tercih edilen polyester, viskon ve elastan iplikler ile kumaşların albenisini daha da yükseltmek mümkün olduğunu görmekteyiz. Aynı zamanda üretici için de standart polyester, viskon ve elastan iplikleri ile üretilmiş bir kumaşın diğer kumaşlara göre katma değer daha yüksektir. Günümüzde elastan iplikler sadece giyim sektöründe değil kayak ve yüzücü kıyafetleri, tıbbi malzemeler, otomotive kadar bir çok sektörde kullanılmaktadır. Bu sektörlere göre tim elastan üreticiler değişik özelliklerde ipliklerini üretmeye devam etmektedirler. Ama önceliği son zamanlarda üretimlerini inovasyona uyarlayan üreticiler daha fazla yol almaktadırlar. Inovasyon dediğimiz aslında “yeni ve değişik bir şey yapmak” anlamına gelmektedir. Bu şekilde üretim yapısını değiştirmeyi başaran ve istikrarlı bir şekilde üretimini gerçekleştiren Creora ve Lycra markalarını görüyoruz. Bu sayede, çoraplarda kaçmayı önlemeleri, denim kumaşlarda kullanılmaya başlanmasıyla oluşan buruşukluk ve potluğun önlenmesi, spor kıyafetlerde vücudun şeklini alarak hareket kabiliyetinin artırılmasında rol oynayarak katma değerli ürünlerin elde edilmesini sağlamaktadırlar.
